Litygacja strategiczna - ::4lomza.pl:: Regionalny Portal

Litygacja strategiczna to szczególnego rodzaju działania prawne w interesie publicznym, sprawy związane z zamiarem uzyskania jak największego rozgłosu, efektu erga omnes, wpływu na rozstrzygnięcie ważnej kwestii społecznej. Oznacza wszczynanie lub przystępowanie do toczącego się postępowania, zwykle przed sądem, w celu kształtowania systemu prawnego poprzez precedensowy charakter rozstrzygnięcia sądu w takim postępowaniu, zmianę prawa lub istotną zmianę praktyki stosowania prawa. Przy tego typu litygacji chodzi też o wpływ na decyzje polityczne. Ponadto litygowanie ma na celu likwidację błędnych interpretacji przepisów lub ustaleń zawartych w odpowiednich aktach prawa. Jedną z ważniejszych cech litygacji jest to, że rozpatrywany temat musi mieć charakter społeczny i być w gestii zainteresowania większej ilości (grupy) ludzi –w konsekwencji ma prowadzić do  walki z naruszeniami prawa przez likwidację złych procedur przez definitywne rozwiązywanie problemu.

Wyobraźmy sobie sytuację organizacji pozarządowej zajmującej się ochroną praw człowieka, która w ciągu roku uczestniczy w wielu sprawach (w tym sądowych), pomaga w rozwiązywaniu problemów związanych z interpretacją przepisów lub nawet bezpośrednio broni obywateli przed sądem. Często zdarza się też, że sprawy z którymi obywatele zgłaszają się do tej organizacji są podobne do siebie lub wręcz takie same, albo (co ważniejsze) odnoszą się do tego samego aktu lub przepisu prawa. Załóżmy, że większość spraw sądowych, w których uczestniczyła by organizacja – byłaby wygrywana, a rezultat zadawalający dla „pokrzywdzonego” obywatela. Jednakże w pewnym momencie istnienia organizacji okazałoby się, że zwraca się o pomoc tak dużo ludzi, że nie byłaby ona (ta organizacja) w stanie pomagać wszystkim. Zmiana aktu prawa bądź tylko konkretnego przepisu wymaga uchwały podjętej przez prawodawcę co może być bardzo trudne lub nawet czasami niemożliwe. Właśnie w takim momencie można taki powtarzający się problem litygować. Należy dobrze przygotować się do tego procesu gdyż efekt będzie zależał od umiejętnego wykorzystywania środków prawnych dających możliwość osiągnięcia założonych celów.

Strategia doboru celu.
Proces litygacji związany z likwidacją lub zmianą przepisu prawnego będzie polegał na udowodnieniu, że przepis prawa jest niezgodny z konstytucją lub umowami międzynarodowymi podpisanymi i ratyfikowanymi przez Polskę. Tylko w ten sposób możemy skierować sprawę do Trybunału Konstytucyjnego lub na wokandę Trybunału Strasburskiego. Jak już wcześniej podkreślono – litygacja polega na wykorzystywaniu środków prawnych. Warunkiem koniecznym przyjęcia sprawy przez sekretariat Trybunału Konstytucyjnego w pierwszym etapie jest wyczerpanie toku instancyjnego. Może to oznaczać długie ciągnięcie się sprawy, zależnie od rodzaju sprawy (administracyjnego, cywilnego lub jej karnego charakteru). Wyczerpanie toku instancyjnego będzie wymagało przegrywania sprawy we wszystkich możliwych instancjach. Wszystkie możliwości odwoływania się do sądów muszą być wykorzystane, gdyż niedostosowanie się do tego kryterium może doprowadzić do odrzucenia naszej sprawy przez Trybunał, a w konsekwencji uniemożliwi rozwiązanie problemu i osiągnięcie celu. Strategia doboru środków do założonego celu jest bardzo ważnym czynnikiem w tym procesie i jest istotnym etapem. Chodzi o wybór spraw, które:
w sensie merytorycznym, ze względu na problem społeczny w nich zawarty, charakter sprawy, typ naruszeń praw był związany z celami organizacji, ich wygranie może stworzyć możliwość zmiany standardów ochrony praw, zmiany systemowej co do prawa lub jego stosowania, istnieją prawne i praktyczne możliwości podjęcia i prowadzenia lub wsparcia sprawy przez organizację.

W polskim systemie prawnym możliwe jest stosowanie przez organizacje takich działań prawnych jak:

• udział przedstawiciela organizacji społecznej w procesie (kpc, kpk, kkw),
• skarga w interesie publicznym (kpc),
• oświadczenia i poglądy prawne,
• pytania prawne do Sądu Najwyższego,
• udział organizacji w postępowaniu administracyjnym,
• skarga do Naczelnego Sądu Administracyjnego,
• skargi i wnioski (kpa),
• zawiadomienia o przestępstwie,
• wnioski do Rzecznika Praw Obywatelskich,
• indywidualna skarga konstytucyjna.

Efekt systemowy dają jedynie takie instrumenty jak skarga konstytucyjna i  pytania prawne do Sądu Najwyższego. Trzeba także pamiętać, że orzeczenia Sądu Najwyższego dają tylko quasi – systemowy efekt, tzn. orzeczenia formalnie nie zmieniają prawa, ale ze względu na rangę organu wydającego, oddziałują na sposób orzekania w innych sprawach.

Taktyka litygacji
Podejmując się litygacji strategicznej musimy być pewni osiągnięcia celu w końcowym etapie całego bardzo często długiego procesu. Należy zatem przed podjęciem działań na drodze prawnej dobrze przeanalizować wszystkie aspekty sprawy, możliwe argumentacje i motywacje, a także sposób przejścia wszystkich szczebli postępowania, które będzie wymagało świadomego przegrywania na poszczególnych poziomach procesu. Wybór procedury i odpowiednich instrumentów prawnych, przewidywany scenariusz i założenia taktyczne są podobne do prowadzenia planszowej gry taktycznej. Zakładając, że przepis rzeczywiście jest niezgodny z Konstytucją lub umowami międzynarodowymi doprowadzamy sprawę na wokandę Trybunału, który może orzec o tej niezgodności i zobligować ustawodawcę do zmiany tego przepisu. Ma on w takim przypadku określony ustawowo czas na zmianę (uregulowanie) przepisu tak, aby był zgodny z Konstytucją i umowami międzynarodowymi. Efekt litygacyjny zostaje w tym momencie osiągnięty.

Istnieje jeszcze jedno określenie związane z litygacją – tzw. miękki efekt litygacyjny. Efekt taki będzie osiągany zazwyczaj na polu mniejszym niż kraj – może to być np. gmina lub województwo. Osiągany cel w takim przypadku ma również charakter społeczny, lecz nie odnosi się zazwyczaj do innych części kraju.
Litygacji strategicznej mogą podejmować się różne grupy społeczne. Zawiązywane tylko dla osiągnięcia konkretnego celu reprezentujące społeczność lokatorską w spółdzielni mieszkaniowej, na terenie gminy, województwa lub regionu kraju. Największą rolę jednak mogą spełnić organizacje pozarządowe (Stowarzyszenia i Fundacje), które realizując statutowe cele nabywają doświadczenia w prowadzeniu spraw trudnych i przez to mają większe szanse przebicia się przez gąszcz zawiłych zagadnień związanych z interpretacją prawa, a w konsekwencji zrealizować założony cel. 

Litygację strategiczną od innych form działań prawnych w interesie publicznym odróżnia w szczególności systemowy cel, który ma doprowadzić do precedensowych rozstrzygnięć sądowych zmieniających system prawa, strategiczny charakter działań, oddziaływanie dotyczące praw konstytucyjnych i generalne rozstrzygnięcie jakiegoś problemu w skali społecznej.  Trzeba jednak podkreślić, że środki prawne nie są jedynymi środkami wykorzystywanymi przy procesie litygacji. Wspomagane nagłaśnianiem problemu - w mediach, prasie i przez rozgłos w różnych środowiskach może przynieść pozytywny efekt założonych planów związanych z litygowaniem danego problemu społecznego.

Jacek Babiel

Helsińska Fundacja Praw Człowieka – propagator działań prawnych na rzecz interesu publicznego

W dniach od 29 marca do 1 kwietnia w Warszawie-Międzyszynie odbyło się seminarium dla przedstawicieli polskich organizacji pozarządowych.. Założeniem organizatorów było przekazanie przedstawicielom organizacji pozarządowych podstawowej wiedzy z zakresu działań prawnych na rzecz interesu publicznego.
W ciągu kilkudziesięciu godzin przedstawione zostały administracyjne procedury działań prawnych, zagadnienia z zakresu postępowania cywilnego oraz  procesu karnego, hierarchia źródeł prawa w Polsce, instrumenty kontroli konstytucyjności prawa, a także demokratyczne zasady państwa prawa. Mimo tego, iż uczestnikami seminarium byli przedstawiciele różnych organizacji z sektora NGO (prawa człowieka, ochrona zwierząt, ekologia, obrońcy praw niepełnosprawnych, poradnictwo obywatelskie i rodzinne), udało się połączenie poszczególnych bloków wykładowych i warsztatowych ze sferami działań większości organizacji. Co ciekawe wykładowcy z Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka i Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej umiejętnie połączyli działania na rzecz interesu publicznego poziomu krajowego z podstawami takich działań na arenie międzynarodowej. Pojawiły się zagadnienia strategii doboru dróg postępowania na poziomie krajowym, a także międzynarodowe procedury działań prawnych, procedury skarg indywidualnych w systemie ONZ i procedury przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka.
Większość tematów poruszanych na seminarium odnosiła się do problemów życia codziennego organizacji pozarządowych bardzo mocno powiązanych z działaniami społecznymi (na rzecz interesu publicznego). Myślę, że warto mówić o działaniach na rzecz obrony interesu społeczeństwa, bo przecież tak długo jak będzie istniało prawo (chyba zawsze), będą pojawiały się problemy z prawidłowymi stosowaniem i jego interpretacją, a skuteczne ich rozwiązywanie będzie zależało od konsolidacji różnych środowisk w społeczeństwach.

Jacek Babiel

Tekst ukazał się we "Wspólnocie" Nr 29 z 21 lipca 2001r., s. 42 i w "Edukacji Prawniczej" Nr 2(59) w lutym 2004r., s. 7